HET HYDRAULISCH ORGEL
Het schitterendste aan het orgel is het feit alleen al dat we de naam van de uitvinder ervan
kennen. Vele andere instrumenten worden bijna allemaal toegeschreven aan mythische personen
ofwel bestaan de instrumenten al veel langer dan de leefperiode van de zogenaamde uitvinder.
Opmerkelijk is ook wel dat de persoon van het orgel in wezen een ingenieur was. Zijn naam is
Ctesibius van Alexandrië. Hij was de zoon van een kapper die zich ging toeleggen op
technische zaken. Als datum van de uitvinding wordt dikwijls 246 v. Chr. genoemd. Het
jaartal is niet juist na te gaan, maar de periode is zeker juist. Op zijn naam staan ook
bewegende vogelfiguurtjes, waterspelen en brandweerspuiten. We weten dit dankzij
verschillende klassieke auteurs. Bovendien is er geen enkele andere referentie die Ctesibius
als uitvinder tegenspreekt. Onder deze auteurs waaronder Hero de Oude van Alexandrië
(Pneumatica, I, Hoofdstuk 42), Philo van Byzantium is de belangrijkste zonder twijfel
Vitruvius. Hij was een belangrijk man onder Caesar die zorgde voor legermachines en onder
Augustus deed hij herstellingswerken aan de aquaducten. Hij schreef een lijvig boek
'De Architectura' geheten waarin hij het over van alles en nog wat heeft en ook over het
hydraulisch orgel. Hij geeft daarin een bondige doch niet simpele beschrijving hoe het
orgel in elkaar gestoken moet worden. Vitruvius was immers, net zoals Ctesibius, een
ingenieur.
Voor de technische beschrijving van het orgel baseer ik me op de overlevering van Hero van
Alexandrië. Hij beschrijft het meest elementaire orgel, het prototype van Ctesibius.
Vitruvius' orgel is gewoon een verdere uitbreiding van dit type, dat verschilt in de
aanwezigheid van het aantal zuigerpompen en rijen pijpen. Op de onderste basis rustte een
waterreservoir. Naast dit bevond zich een pomp die in verbinding stond met een cilinder die
aan het reservoir hing. Boven deze bak bevond zich een windkas waarin de lucht dan
terechtkwam. En helemaal bovenaan had je de pijpen. Het gemiddelde aantal is acht, maar het
kan soms gaan tot 18 met vier verschillende registers. Hoe moest je dit technisch
hoogstandje bedienen en waarvoor diende elk onderdeel? Hieronder wordt dit verduidelijkt:
Tekening 1 (links): het toont hoe persoon A de pomp bedient waardoor een zuiger lucht
stuwt in buis D. Er zijn twee ventielen. Een in de cilinder die ervoor zorgt dat er wel
lucht in kan wanneer de zuiger naar beneden gaat, maar niet omgekeerd. het tweede ventieltje
(F) bevindt zich op het einde van buis D die overgaat in ruimte G war het water zich
bevindt. Het zorgt er ook voor dat de lucht niet terug kan keren. De lucht in de holte G
zorgt ervoor dat het water in ruimte H opwaarts gaat, want ze is verbonden met een gaatje
(I). Als de zuiger terug naar beneden gaat blijft er nog altijd genoeg druk over van het
water om de overblijvende lucht te stuwen door buis J naar de windkast toe.
Tekening 2 (rechts): hier wordt getoond hoe de lucht wordt verdeeld over de pijpen.
Wanneer toets A wordt ingedrukt, duwt het glijder C vooruit totdat opening D over opening
E komt en er zo lucht in de pijp wordt geblazen. Wanner de speler de toets A loslaat zorgt
de veer (F) ervoor dat de glijder naar zijn oorspronkelijke plaats terugkomt.
Tekeningen: New Dictionary of Music & Musicians
Lees hier de tekst van Hero (Engels)
Of hier de beschrijving van een orgel aangedreven door een
windmolentje
Vitruvius' orgel bevat meerdere registers. In de windkast bevindt zich daardoor nog een
'verdieping' die in verschillende compartimenten is onderverdeeld. De registers worden
bediend met een ijzeren handgreep die onder het toetsenbord zitten. Verder is het orgel
esthetischer en symmetrisch uitgebouwd. Langs beide kanten heeft hij immers een pomp
aangebracht en de ventielen zijn mooie dolfijntjes die aan hun mond een kettinkje hangen
hebben. Ze zijn scharnierend aangebracht zodat ze het dekseltje aan de ketting kunnen laten
zakken.
Tekeningen: Het orgel
Op een bepaald moment in de geschiedenis heeft met de beslissing genomen om een pneumatisch
orgel te construeren. De eerste die er vermeldingen van maakt is de grammaticus Julius
Pollux, maar men vermoedt dat men mag het begin mat plaatsen bij het begin van de
Keizertijd. Men verving hierbij het ingewikkelde systeem van het waterorgel gewoon door
handbalgen, die al sinds mensenheugenis worden gebruikt door de smid. Dit type kende echter
zo geen grote bijval als het waterorgel. Zo werd ook bijna altijd de waterstolp ondanks de
vele bewaren zoals groot gewicht en bevriezingsgevaar, toch nog bewaard. Dit type kwam men
ook slechts tegen in de kleine huiskamers. Grootste reden voor het geringe succes is gewoon
het feit dat het waterorgel veel interessanter was voor geleerden door zijn technische
aspecten, die er ook voor zorgden dat het waterorgel veel meer geluid produceerde, ideaal
voor bij theaterspelen etc. Tekenend voor dit verschil is bijvoorbeeld het orgel van
Aquincum: hoewel het een orgel was met balgen, werd het ingeschreven als 'hydra'.
Het wateraspect van het orgel begeesterde de mensen duidelijk.
Orgelmuziek: Tussen de praktijk en de theorie van het orgel hangt een groot zwart
gat. Uit beschrijvingen die we hebben aan de hand van auteurs en de vondst van - tot nu
toe - slechts 1 bijna intact orgel komen we weinig te weten over de musicologische aspecten
van het instrument. Vooral over de klankkleur en de toonhoogte woeden er vele discussies.
De vraag die rijst rond de klankkleur is de volgende: konden de pijpen van het orgel naast
het koper ook uit riet bestaan. Bronnen melden ons immers dat de toonkwaliteit van het
orgel de ene keer zeer zoet is, de andere keer enorm donker en zwaar. Het laatste wordt
door de organisten gelinkt met rieten pijpen. Afbeeldingen tonen ons echter nooit dat rieten
pijpen ooit gebruikt zouden geweest zijn. En het orgel van Aquincum (cf. verder) had koperen
pijpen. Deze discussie is al enorm lang bezig en is volgens sommigen zelfs onzinnig! Het
tweede grote probleem draait rond de toonhoogte en het gebruik van toonaarden. Studies van
het orgel van Aquincum leveren tegenstrijdige conclusies op. Walcker-Mayer verdedigen dat
het orgel diatonisch was gestemd, Perrot is er zeker van dat het een chromatisch gestemd
orgel is. Ook de studio van afbeeldingen is misleiden. Aan de hand van het tellen van het
aantal pijpen en het meten van de kortste en langste pijp zou men zo de toonaard kunnen
bepalen. Maar dit is gestoeld op het geloof dat de afbeeldingen waarheidsgetrouw zouden
zijn. En dit is moeilijk te bewijzen. Bovendien is het gat tussen de theorie en de muzikale
praktijk in de oudheid ook niet gemakkelijk in te vullen. Daarom gaat met uit van de
bewering van Bellerman dat het orgel enkel kan spelen in 5 toonaarden. Gevolgd van deze
stelling is dat er ongeveer 30 tonen kunnen aangeslaan worden. Een laatste probleem is de
vraag of het orgel polyphonisch kon
spelen, wat ook de algemene vraag is of de Grieks-Romeinse muziek überhaupt polyphonisch
was. Bevestigend voor deze stelling is de technische capaciteit af te leiden van
afbeeldingen (maar zijn die waarheidsgetrouw ?) Probleem echter is dat de muziek in wezen
niet-polyfonisch was!
Succes en ondergang: in de beginjaren van het ontstaan werd het orgel meer bekeken
als een technisch wonder dan een muziekinstrument. Maar naderhand won het aan belangstelling
en ontstonden de eerste wedstrijden. We weten bijvoorbeeld van een inscriptie dat in Delphi
in 90 v. Chr. een orgelwedstrijd werd gehouden die gewonnen werd door Antipatros. De eerste
vermelding in Romeinse geschriften komt van de hand van Cicero (160-43 v. Chr.). Hij
vergelijkt de stemmen van het orgel met de fijnste lekkernijen en de meest zinnelijke
genoegens, zoals gerookte aal, bloemenpracht, parfums en rozengeur. Vanaf de keizertijd
kende het een grote verspreiding en had een groot aanzien bij de groten der aarde
(keizers, filosofen, wetenschappers.). Vooral de keizers speelden erop. Nero beloofde
bijvoorbeeld dat hij als organist zou optreden indien hij de opstand van de Galliërs zou
bedwingen. Zeker vanaf de tweede eeuw werd het zeker een luxeinstrument. Er werden vele
afbeeldingen gemaakt op munten, olielampen in de vorm van het orgel zodat het gewone volk
dit kon bewonderen. Door de volksverhuizingen in de 5e en de 6e eeuw daalde de aanwezigheid
van het orgel in het West-Romeinse rijk. In het Oost-Romeinse bloeide het instrument verder
nadat Constantinopel de hoofdstad van het Romeinse Rijk werd gemaakt door Keizer Constantijn.
Overblijfselen: Vanuit de oudheid zijn vele zaken bewaard die iets met het orgel
te maken hebben. Een belangrijke bron zijn de contorniaten. Dit zijn munten die niet werden
gebruikt voor de dagelijkse geldomloop. Ze werden speciaal geslagen als gedenkmunten voor
feestelijke spelen in het (amfi)theater.
Dit is een contorniaat van Nero. Op de achterkant
van de munt staat een waterorgel met een niet precies identificeerbare persoon op de
linkerzijde. De woorden LAURENTI NICA kunnen er op wijzen dat Laurentius de winnende of
favoriete orgelspeler van die bepaalde wedstrijd was. (cabinet des Medailles)
Foto: Cabinet Des Medailles
Op deze munt zien we een orgel geflankeerd door twee personen. Ze stamt uit de tijd van
Keizer Traianus (98-117 n.Chr.) en wordt bewaard te Leiden
Foto: Koninklijk Penningkabinet Leiden
Deze contorniaat stamt vanuit de tijd van Valentiniaan (424-455). Op de achterkant staan
boven het orgel de woorden PLACEAS PETRI. Petrus was blijkbaar een orgelvirtuoos uit die
tijd. Nog interessant is dat we goed twee knapen kunnen onderscheiden die de luchtpompen
bedienen.
Foto: Cabinet Des Medailles
In de oudheid bestonden centra die speciaal olielampen vervaardigden. Zo ook bestond er
een in Carthago die speciaal lampen in vorm van orgels maakten. Deze afbeelding hieronder
is gevonden te Carthago (datering rond 175-250). De inscriptie POSSESSORIS duidt op de
naam van de ceramiekwerkplaats 'Pullaen Possesor'. Aan de voorkant zien we de verschillende
pijpen en vooral de twee gaten waarin de olie werd gegoten. De achterkant toon ons de
speler, helaas alleen maar de onderkant.
Foto links: Nationaal Museum Copenhagen
Foto rechts: Nationaal Museum Carthago
In Trier, in de villa van Nennig, ontdekte men in 1852 een mozaïek met daarop een orgelscène
afgebeeld. Ze dateert uit het tijperk van Hadrianus (177-138). De traditionele zeshoekige
vorm van de onderbouw en de zijdelings aangebrachte zuigerpompen zijn duidelijk zichtbaar.
Naast het orgel staat een hoornspeler. Samen begeleiden ze waarschijnlijk een
gladiatorgevecht waar ze ook duidelijk naar kijken. Deze twee instrumenten werden meestal
gebruikt voor muziek in de theaters.
Foto: Rheinisches Landesmuseum Trier
De spectaculairste vondst is wel dat van een orgel zelf. Het is tot nu toe het enigste
exemplaar dat gevonden is. We spreken over het orgel van Aquincum. Dit werd gevonden in
1931 te Colonia Aquincum dat nu het huidige Budapest is. Het werd gevonden in het
verenigingsgebouw van de brandweerlieden van de stad wiens gebouw afbrandde in de tweede
helft van de derde eeuw n. Chr. We weten dankzij de inscriptie wanneer het geschonken is,
dus zal het bouwjaar er niet ver van liggen. De inscriptie luidt: 'Gaius Julius Viatorinus,
gemeenteraadslid (decurio) van de Colonia Aquincum, Aedil en hoofd van het college van de
meesterwevers (die ook dienst deden als brandweer), heeft dit orgel aan het bovengenoemde
college, op zijn eigen kosten, als geschenk aangeboden, in de tijd dat Modestus en Probus
Consul waren (in 228 na Christus). De houten en de leren delen van het orgel waren verloren
gegaan, maar dankzij de bronzen onderdelen kon grootte, vorm en constructie min of meer
berekend worden. De reconstructie werd verzorgd door de Hongaarse orgelbouwer Gangsters.
het staat echter vast dat het niet in alle details overeenkomt met het origineel. Het orgel
had vier rijen van telkens 13 pijpen, dus 52 in totaal. Het had dus vier kanalen die de
registers konden regelen. Bij het orgel is ook een deel van de luchtdrukregelaar gevonden
(pnigeus) die in de met water gevulde bak moet hebben gezeten. Of dit een werkelijk een
waterorgel is, weet men niet zeker. Ik vermeldde al dat ondanks de invoeren van balgorgels,
men steeds nog de bak met water liet inbouwen.
Klik hier voor een
doorsnede
van het orgel
Bij de opgravingen van Pompeï werd een decoratief plaatje van een orgelfront gevonden.
De rest van het instrument was door de extreme hitte van de lava verbrand.
Foto: Kopie bewaard in het Gemeentemuseum Den Haag, origineel in Archeologisch Museum te Napels